W Zamku Żupnym w Wieliczce tylko do 2 grudnia 2018 roku można zobaczyć zaliczane do najcenniejszych dla narodowego dziedzictwa dokumenty: "Statut Żup Krakowskich" wydany przez Kazimierza Wielkiego w 1368 roku - jubileusz 650-lecia powstania - oraz "Krótki a dokładny opis zarządzania i stosunków w żupach wielicko-bocheńskich w 1518 roku" - jubileusz 500-lecia powstania.

Dbałość polskich władców o najważniejszy skarb dawnej Polski znalazło wyraz w królewskim prawodawstwie oraz wielicko-bocheńskich aktach. Szczególne znaczenie dla historii Polski mają dwa niepowtarzalne dokumenty Statut Żup Krakowskich wydany przez Kazimierza Wielkiego w 1368 r. oraz Krótki a dokładny opis zarządzania i stosunków w żupach wielicko-bocheńskich w 1518 roku sporządzony z inicjatywy Jana Bonera, ówczesnego żupnika.
Głównym celem polityki wewnętrznej Kazimierza Wielkiego było umocnienie i konsolidacja zjednoczonego państwa, czemu służyć miało umocnienie władzy królewskiej oraz rozwój gospodarczy kraju. Działania prowadzące do wzmocnienia politycznego i gospodarczego znalazły wyraz m.in. w dbałości o rozwój polskiego górnictwa. Nie zaskakuje fakt, że król wszelkimi środkami wspierał najważniejsze źródło dochodów monarszych - Żupy Krakowskie. Na jego polecenie uporządkowane i spisane zostało, przez Dimitra z Klecia - ówczesnego podskarbiego krakowskiego, prawo normujące zasady wydobycia i sprzedaży soli oraz zarządzania kopalniami i warzelniami w Wieliczce i Bochni. Statut z 1368 r. stanowi najstarszy uporządkowany zbiór podstawowych norm prawnych regulujących wielicko-bocheńską gospodarkę solną, w tym stosunki własnościowe, warunki pracy, rodzaje, wielkość i cenę produktów solnych oraz informuje o strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa, wyróżniając wszystkie kategorie pracowników obu kopalń i warzelni soli. Wprowadzona w 1368 r. kodyfikacja zaktualizowana został jeszcze dwukrotnie w 1649 r.i 1743 r.

Podobny charakter, z tą różnicą, że nigdy nie został ogłoszony oficjalnym aktem prawnym, posiada obraz żupy wielickiej sporządzony przez tamtejszego pisarza żupnego Stanisława Tarnowskiego z Nieszawy. Stanowi on część wspomnianego Krótkiego a dokładnego opisu zarządzania i stosunków w żupach wielicko-bocheńskich w 1518 roku. Unikatowy na skalę europejską rękopis przybliża strukturę wewnętrzną i funkcjonowanie scentralizowanego przedsiębiorstwa królewskiego, wyliczając oraz charakteryzując poszczególne kategorie urzędów i zatrudnionych w żupach pracowników. Ponadto opisuje i wylicza sposoby zaopatrywania żup w niezbędne artykuły, a także rodzaje produktów solnych, ich ceny i metody zbytu. Dzięki precyzji i rzetelność autora opisu zachował się skomplikowany ale jednocześnie oryginalny schemat organizacyjny żupy wielickiej z 1518 r., z wyraźnym podziałem na kopalnie, warzelnie i gospodarstwo żupne z siedzibą na Zamku Żupnym. Opis z 1518 r. wpisany został w 2014 r. na Pierwszą Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć świata.

Akty z XIV i XVI w., uzupełnione pozostałymi przekazami średniowiecznymi, stanowią ważne źródło poznania nie tylko dziejów salin krakowskich, ale historii gospodarczej Polski. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka zaprezentowało je uczestnikom Międzynarodowej Konferencji Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych Wieliczka-Bochnia 2018 dzięki uprzejmości Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie oraz Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich we Wrocławiu. Tylko do 2 grudnia 2018 r. można je oglądać w Zamku Żupnym w Wieliczce.

dr Barbara Konwerska

Dokumenty:

Statut Kazimierza Wielkiego dla Krakowskich Żup Solnych z 1368 roku
kodeks pergaminowy, odpis z XV w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Dział Rękopisów

Brevis et accurata regiminis ac status zupparum Vieliciensium et Bochnensium sub annum Christi 1518 descriptio (Krótki a dokładny opis zarządzania i stosunków w żupach wielicko-bocheńskich w 1518 roku)
rękopis, najstarsza zachowana kopia - z 2. poł. XVI w. (oryginał nie zachował się, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie