Retrospektywa malarstwa Urszuli Broll w Muzeum Rzeźby w Królikarni to opowieść o trwającym wiele dekad życiu oraz twórczości niezwykłej i niesłusznie zapomnianej artystki.

Początki działalności artystycznej Urszuli Broll (1930–2020) przypadły na trudne lata powojenne. Artystka nigdy jednak nie tworzyła na zamówienie komunistycznych władz. Jako jedna z nielicznych kobiet aktywnie kształtowała powojenną awangardę artystyczną i tzw. katowicki underground.

Tytułowy atman (z sanskrytu duch, oddech) pojawił się w twórczości Broll w 1967 roku i wiąże się z działalnością katowickiej Grupy Oneiron. W pracowni, którą artystka prowadziła z mężem Andrzejem Urbanowiczem, powstało w latach 60. XX wieku laboratorium eksperymentów duchowych i artystycznych. Dyskutowano tam o filozofii, religii, magii, okultyzmie i gnozie.

Najważniejszym dziełem grupy katowickich artystów jest Leksykon (Encyklopedia symboli). Składa się z 30 czarnych kartonów, z których każdy przypisany jest do jednej z liter polskiego alfabetu. Asumptem do powstania kolejnych kart było każdorazowo osobne hasło: atman, ból, cefalus, drzewo…, dopełniane przez artystów nowymi słowami i rysunkami według ściśle określonego harmonogramu. Sposób nanoszenia własnych pomysłów i oznaczeń przypominał gry surrealistów – kolejność ustalano przez losowanie. Jedynym ograniczeniem twórców był dobór kolorów. Oprócz bieli dopuszczalna była barwa boskiej światłości – srebrna lub złota. Pierwszy kwadrat A, który przypadł Broll, miał się odnosić właśnie do pojęcia atman.

Podczas gdy Urbanowicz zgłębiał tajniki zachodniego okultyzmu, ezoteryki i alchemii, Broll odkrywała mistykę Indii, taoizm, filozofię zen i tantrę. Tłumaczyła też teksty Carla Gustava Junga. Pod wpływem lektur i dalekowschodnich praktyk medytacyjnych rozwijała się nowa twórczość artystki. W latach 80. XX wieku Broll podążając za wspólnotą buddyjską, zamieszkała w Przesiece w Karkonoszach. Nazwała ją miejscem odnalezionym. W domu na wzgórzu, w otoczeniu dzikiego ogrodu, tworzyła obrazy medytacyjne, barwne mandale i misterne czarno-białe rysunki tuszem. Malowała pejzaże gór, które nazywała stanami emocjonalnymi. W spokoju i ciszy artystka oddawała się medytacjom i tam odnalazła równowagę duchową. Malarstwo Urszuli Broll, odległe od sztuki rozumianej jako wytwarzanie obiektów, ewoluowało w kierunku, który artystka nazwała: sztuka jako joga. Praktyka ta uwolniła ją od poddawania się wymaganiom i kryteriom świata sztuki, ale również usytuowała ją poza wielkimi narracjami głównego nurtu polskiej historii sztuki.

Urszula Broll zmarła w lutym 2020 roku, gdy trwały przygotowania do tej wystawy. Ekspozycja jest dla odbiorców okazją do wyciszenia się. Mandale artystki budzą rodzaj pozbawionej niepokoju tęsknoty. Wywołują przemyślenia na temat relacji człowieka z naturą i metafizycznym wymiarem rzeczywistości.

Partnerem wystawy jest Fundacja Katarzyny Kozyry. Fundacja wspiera aktywność kobiet w obszarze kultury i sztuki. Jeden z jej nowych wieloletnich projektów dotyczy pracy na rzecz zwiększenia obecności i dostrzegania aktywności kobiet na scenie artystycznej. Pierwszym zadaniem w ramach projektu, realizowanego przez Fundację przy wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Sztuki Wizualne 2019, było przeprowadzenie prac związanych z całościowym opracowaniem i prezentacją publiczności dorobku artystycznego Urszuli Broll. Fundacja wydała pierwszy kompletny katalog dzieł artystki Urszula Broll. Atman znaczy Oddech.

Kuratorka: Katarzyna Kucharska
Partner wystawy: Fundacja Katarzyny Kozyry

mat. Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego, Pałac Królikarnia